Հին Հայաստանի բժշկությունը. Անվճար բուժում, բացահայտումներ և գիտական առաջընթաց

PanARMENIAN.Net - Բժշկությունը Հայաստանում սկիզբ է առնում դարերի խորքից: Արարատյան թագավորության (Ուրարտու) և ավելի վաղ շրջանի հնագիտական պեղումների արդյունքները (բրոնզե դարի բժշկական գործիքներ, վիրահատության հետքերով գանգեր, մոր և մանկան քարե և մետաղյա պատկերներ, որը համարվում էր մայրության և պտղաբերության խորհրդանիշ, և այլն) վկայում են, որ բժշկությունը հին Հայաստանում բավականին զարգացած է եղել: Հայերը հնում բավականին խորը գիտելիքներ են ունեցել բժշկության ոլորտում: Հնագիտական պեղումների ժամանակ նույնիսկ 6-հազարամյա վաղեմության պլոմբած ատամ է հայտնաբերվել:

Դարեր շարունակ բժշկական գործունեությունը սերտորեն կապված է եղել կրոնի, պաշտամունքի, տաճարների հետ: Այդ շրջանը բժշկագիտության պատմության մեջ կոչվում է քրմական կամ տաճարային բժշկություն: Այդ դարաշրջանում բժիշկների թվում նաև կանայք են եղել:

Հին Հայաստանի բժիշկները կատարել են վիրահատություններ, կիրառել են դա և խաղաղ պայմաններում, և մարտի դաշտում` հեռացնելով նետերը, մետաքսի թելով կարելով վերքերը, դադարեցնելով արյունահոսությունը: Հնագետները պեղել են բազմաթիվ վիրաբուժական գործիքներ` լանցետներ, լավիտներ, մկրատներ, սայրեր և այլն: Վիրահատական գործողությունների ժամանակ օգտագործվել են միջոցներ, որոնք նվազեցնում էին հիվանդի մոտ ցավի զգացողությունը` ափիոն, բանգ, կանեփ, մանրագորի արմատներից պատրաստված թուրմ:

Հիգիենիկ խորհուրդներ էին տրվում կանանց հղիության և ծծնդաբերության շրջանի համար, մշակվել էին միջամտության ձևերը ծանր ծննդաբերության դեպքում, պտղի սխալ դիրքի դեպքում: Այն ժամանակվա բժիշկները ծանր ծննդաբերության դեպքում պտղի դիրքը փոխելու փորձեր էին անում, կեսարյան հատում և պտղահատում (էմբրիոտոմիա):

Հայաստանը հայտնի է եղել իր դեղաբույսերով, որոնք արտահանվում էին Արևելքի և Արևմուտքի բազմաթիվ երկրներ և ընդգրկվել են հնագույն դեղագիտարաններում: Այլ ժողովուրդներ հայկական բժշկությունից են փոխառել հայկական կավը (bolus armena), բորակը, անուշադիրը: Կիրառվում էին նաև երկաթի միացությունների պարունակցությամբ որոշ դեղամիջոցներ մի շարք հիվանդությունների բուժման համար, որոնք կիրառվում են մինչ օրս: Դեղամիջոցների ցանկում իր ուրույն տեղն ունեին սնդիկի միացությունների պարունակությամբ դեղամիջոցները, որն արդյունահանվում էր Հայաստանում, այդ թվում` կինաբարը: Հերոդոտոսը, Ստրաբոնը, Քսենոփոնը, Տացիտոսն իրենց նկարագրություններում հիշատակում են հայկական դեղաբույսերի բուժիչ հատկությունները:

Պատմաբան Մովսես Խորենացին (V դ.) գրում է, որ հայոց Վաղարշակ թագավորը (II դար մ.թ.ա) Տայքի և Կողի ճահճոտ վայրերում այգիներ և բուրաստաններ է հիմնել: Հայաստանի վայրի բնության մեջ հանդիպող բուժիչ բույսերն աճեցվում էին նաև հատուկ պարտեզներում, որ հիմնվել էին Արտաշես թագավորի (I դար մ.թ.ա.) նախաձեռնությամբ: Պոնտոսի թագավոր Միհրդատը՝ (Հայոց արքա Տիգրան II ազգականը) հին աշխարհի ականավոր բժիշկ և թունագետը, իր հռչակավոր հակաթույնը պատրաստում էր Հայաստանի դեղաբույսերից:

Չնայած այն հանգամանքին, որ հնագույն ժամանակաշրջանում հայտնի ոչ բոլոր գիտելիքներն են պահպանվել, միջնադարյան հայ բժշկությունը եղել է ժամանակի առաջավոր բժշկագիտության դիրքերում։

Հայ բժշկին բարձր բարոյական պահանջներ էին ներկայացվում` աղքատները անվճար բուժում ստանալու իրավունք ունեին: Հիվանդին մերժած բժիշկը զրկվում էր իր կոչումից:

3 դարում հայկական վանքերին կից բացվեցին առաջին քաղաքացիական բուժական հաստատություններն ու ապաստաններ չքավորների համար, որոնք պահվում էին բնակչության հաշվին: Աշտիշատի եկեղեցական ժողովը (365 թ) որոշեց` «Վարակիչ հիվանդությունների տարածվելը կանխելու համար՝ հիմնել բորոտների համար բորոտանոցներ, հիվանդների համար հիվանդանոցներ, հաշմանդամների և կույրերի համար՝ ապաստաններ»: Որոշման մեջ ասվում էր` այդ հաստատությունները պահելու համար հարկեր ու տուրքեր սահմանել քաղաքների ու ավանների համար, նշանակել ծառայողներ և հսկիչներ: Ամեն մի ավանում…հիվանդանոց բացել»: Առավել հայտնի էին Սեբաստիայի և Կեսարիայի հիվանդանոցները, որոնք ունեին հիվանդասենյակներ, մեկուսարաններ ու ապաստաններ:

Հայ բժիշկներն ակտիվ գործունեություն են ծավալել նաև Մերձավոր Արևելքում: Առաջին հիվանդանոցը ժամանակակից իմաստով բացվել է Բաղդադում 800 թ.: Խալիֆ Հարուն ալ Ռաշիդի նախաձեռնությամբ հիվանդանոցը բացել է հայ բժիշկ Ջիբրաիլ իբն Բահտիշին:

Անիի, Սանահինի, Հաղպատի համալսարաններում դասավանդվում էր ոչ միայն աստվածաբանություն, փիլիսոփայություն, այլ նաև բնական գիտություններ, այդ թվում` բժշկություն: Այն տարիներին կուտակված փորձը ավելի ուշ իր արտացոլումը գտվալ հայտնի բաժիշկներ Միխթար Հերացու (ХII դ.), Ամիրդովլաթ Ամասիացու (XV դ.), Գրիգորիսի (ХII դ.) աշխատություններում: Նրանց աշխատություններում նկարագրված են բազմաթիվ հիվանդությունների ընթացքը, առաջացման պատճառները ու բուժման միջոցները` այդ գիտելիքները եզակի են այն ժամանակվա համար: Օրինակ, ««Ջերմանց մխիթարություն» գրքում Հերացին որոշ տենդային վիճակների առաջացումը կապում է «բորբոսային» գործոնի հետ: Այսինքն, ինչպես նկատել է բժշկագիտության պատմության դոկտոր Լևոն Հովհաննիսյանը, նա «առավելագույնս է մոտեցել վարակիչ հիվանդությունների առաջացման պատճառներին մանրէների հայտնագործությունից շատ առաջ»:

Եվս մեկ հետաքրքիր փաստ, որը վկայում է հայ բժշկության առաջընթացի մասին` հռոմեացի բժիշկ Գալենը (I դար) կարծում էր, որ սիրտը մկանային հյուսվածք չէ: Նա բացատրում էր դա նրանով, որ հակառակ դեպքում, չէր կարողանա այդքան բարդ գործառույթ կատարել: Եվրոպայում այդ տեսակետը գերիշխում էր մինչև XVI դ.: Լեոնարդո դա Վինչին կարծում էր, որ սիրտը կռճիկի է նման, իսկ հայ բժիշկներն արդեն XI դարում գիտեին, որ սիրտը հատուկ հարթ մկաններից է բաղկացած:

Արդեն Կիլիկյան Հայաստանում (XI-XIV դ.) բժշկությունը պետական կարևորության գործ էր համարվում: Նախկինում միայն վանքերին կից գործող հիվանդանոցները, Կիլիկյան թագավորության շրջանում, հայտնվեցին պետության հովանու ներքո: Բժշկանոցներին կից գործում էին բարձրագույն բժշկական դպրոցներ: Այստեղ երիտասարդ մասնագետները գործնական և տեսական գիտելիքներ էին ստանում, դասավանդվում էր մարդակազմություն և ֆիզիոլոգիա: Այդ են հաստատում Մատենադարանում պահվող ավելի քան 100 ձեռագրերը:

Բազում տեղեկություններ կան նաև բժշկության այնպիսի յուրահատուկ ոլորտի մասին, ինչպիսին է դատական բժշկությունը: Դրա մասին կարելի է տեղեկություններ գտնել միջնադարյան հայկական դատաստանագրքերում: Օրինակ, Մխիթար Գոշի դատաստանագրքում, եթե կինը վիժել էր հարվածի հետևանքով, թույլատրվում էր հետազոտել ինչպես պտուղը, այնպես էլ տուժածին: Դա թույլ էր տալիս պարզել, թե արդյոք հղիությունն ընդհատվել է հարվածից, թե որևէ այլ պատճառով: Բացի այդ, որոշվում էր հղիության ժամկետը, որից կախված էր հանցագործի պատժի աստիճանը: Ի դեպ,այն ժամանակ արդեն հատուկ ուսումնասիրություններ էին իրականացվում` պարզելու համար վնասվածքների և դրանց հաջորդած մահվան պատճառահետևանքային կապը:

Ձեռագրերում նույնիսկ վկայություններ կան մի օրենքի գոյության մասին, որի համաձայն որոշ դեպքերում բժիշկների մասնակցությունը հանցագործությունների հետաքննությանը պարտադիր է եղել:

Ցավոք, Կիլիկյան թագավորության անկումից հետո Հայաստանը դարեր շարունակ զրկված է եղել սեփական գիտությունը զարգացնելու հնարավորությունից: Այդ շրջանում գիտնականներից շատերը գաղթել են այլ երկրներ` հիմք ստեղծելով արդեն եվրոպական գիտական մտքի զարգացման համար: