3 զրուցակից մի ժամում մեզ փորձել է համոզել, որ գիտության հետ ավելի լավ ապագա կա՝ «ավելի լավի» բոլոր շոշափելի և հենց նյութական իմաստներով ու մեր՝ առավել ուժեղ լինելու հայտնի պատճառով։
Գիտության կոմիտեի փոխնախագահ Արթուր Մովսիսյանը, Robomart-ի համահիմնադիր և գլխավոր տեխնոլոգիական տնօրեն, Bazoomq-ի համահիմնադիր և խորհրդի անդամ Տիգրան Շահվերդյանը և YerevaNN լաբորատորիայի տնօրեն Հրանտ Խաչատրյանը PanARMENIAN.Net-ի ու իրար հետ խոսել են «Գիտուժի», գիտության զարգացման հեռանկարների, կիրառելի գիտելիքի ստեղծման ու այն մասին, թե ինչներիս է, առհասարակ, պետք գիտությունը։
Արթուր - Այո՛, գուցե ձեր նշած մարդկանց չկարողանանք բացատրել՝ ինչու է պետք գիտության ֆինանասավորումն ավելացնել, բայց մենք այդ քայլից 10-15 տարի հետո կունենանք այլ միջավայր, որտեղ, օրինակ՝ նրա թոռնիկը գիտությամբ զբաղվելու ցանկություն կունենա։
Տիգրան - Նույնիսկ նորաձևության մեջ հաջողության հասնելու համար ապագան տեխնոլոգիաներինն է։ Այդ ոլորտն էլ է այսօր զարգանում տեխնոլոգիաների միջոցով՝ նոր նյութեր, խելացի հագուստ։ Եթե, իհարկե, ունենաս համապատասխան գիտելիքներ՝ թեմայի մեջ խորանալու։
Հրանտ - Այսօր որևէ ոլորտում հաջողության հասնելու համար պետք է տեխնոլոգիա կիրառես։ Ձեր ասած աղջիկը, եթե ցանկանում է գնալ Տիգրանի նշած ուղով՝ զբաղվել նորաձևությամբ, պիտի նոր խոսք ունենա ոլորտում, որը գիտելիք ու տեխնոլոգիա կներառի։ Եթե ուզում է լինել սպառողը՝ այլ հարց է, պետք է մի տեղ աշխատի, դրա համար էլ է գիտելիք պետք։ Բայց հիշեք՝ հեշտ աշխատանքներն արդեն մեքենայացվում են։
«Գիտուժից» բացատրում են՝ ինչ կապ ունի գիտության զարգացումը մեր կյանքի հետ
Հրանտ - Իմ կարծիքով՝ այս իրավիճակն ավելի շատ մարդու ստիպեց ակտիվ գործել։ Այն ճշմարտությունները, որ գիտեր գիտական համայնքը և իրեն շատ մոտ շրջանակներ, հիմա տարածվում է, իրավիճակը ստիպել է ավելի մեծ պատասխանատվություն վերցնել ու զբաղվել այդ գործով։
Տիգրան - Մենք նաև նկատեցինք, որ աշխարհից բավական կտրված ենք այս պահին։ Իսկ աշխարհի հետ կապվելու ձևերից մեկը գիտական գործակցություններ ունենալն է։ Երբ մտնում ես որևէ արժեշղթաների մեջ՝ գիտելիք, տեխնոլոգիա ես արտադրում, նշանակում է՝ արժեք ես ներկայացնում ուրիշ երկրների համար։ Եթե բարձր արժեք ես ներկայացնում, միջազգային հասարակությունը սկսում է քեզ ավելի «լավ նայել», քեզ սպառնացող վտանգի պարագայում ավելի ուշադիր են լինում, ինչ-որ հարցերում աջակցում են, այլ ոչ թե լռում։
Հրանտ - Պատասխանելով հարցին՝ երկու բաղադրիչ կարելի է առանձնացնել. մեկը բուն պատերազմն էր պատճառը, մյուսը՝ որոշ շրջանակներ իրոք զգացին, որ ավելի մեծ պատասխանատվություն պիտի ցուցաբերեն ու միանան պետության քաղաքականության ձևավորմանը։ Գիտական մեծ գործակցություններ ունենալը կարևոր է, բայց դա հնարավոր չէ անել, եթե չկա գիտական համայնք ու դրանք ձևավորելու ներդրում։
Արթուր - Ինչո՞ւ պատերազմից հետո և հենց հիմա․ մենք հասկացանք, որ պարտվել ենք տեխնոլոգիաներին։ Միշտ էլ եղել է գիտության ֆինանսավորման ավելացման պահանջ։ Ես չեմ հիշում կառավարություն, որ ասել է՝ պետք չէ, բայց չեմ էլ հիշում մեկին, որ ավելացրել է գիտության ֆինանսավորումը։
Մի նկատառում, որ մեր սպասումներն արդար լինեն։ Եթե մենք պատերազմը պարտվում ենք տեխնոլոգիաներին և ակնկալում, որ գիտության ֆինանսավորումն ավելացնելով վաղվա պատերազմում կհաղթենք, արդար չէ։ Գուցե, հաղթենք 10-15 տարի հետո՝ զուգահեռաբար զարգացնելով ռազմարդյունաբերությունը, տնտեսության մյուս ճյուղերը։ Գիտությունից ակնկալել, որ վաղը / մյուս օրը ստանալու ենք անվտանգության տեսնակյունից կարճաժամկետ լուծումներ՝ ազնիվ չի լինի։ Բայց երկարաժամկետ կտրվածքով՝ դրա անհրաժեշտությունն ակնհայտ է։ Չկա մի երկիր, որն առանց գիտության ունի ուժեղ տնտեսություն ու անվտանգություն։
Տիգրանը՝ Արթուրին - Երևի մակրոչափորոշիչներով ինչ-որ տեղ կհամաձայնեմ այդ մտքին, բայց ուզում եմ չհամաձայնել, թե այսօր արդյունք չենք տեսնի։ Եթե խոսքն այն մասին է, որ մենք պիտի լրացնենք ունեցած բացերը գիտական ուղղություններում, ապա դրանցից որոշները 1-2 տարվա ընթացքում կարող են սկսել արդյունք տալ։ Դա կլինի, հատկապես, եթե հայրենադարձության միջոցով համալրենք գիտական համայնքը, ինչն իր հերթին հնարավորություն կտա բուհերում ունենալ բարձորակ, արդիական կուրսեր՝ կրթելով պահանջված մասնագետներ։ Օրինակ՝ երբ այսօր մեքենայական ուսուցման թեմայով որևէ խորհրդի կարիք է լինում, բոլորը զանգում են Հրանտին։ Շատ ուղղություններով մենք հիմա չունենք մարդիկ, որոնց հետ կարելի է խորհրդակցել։
Արթուրը՝ Տիգրանին - Իմ ասածը ձեր ասածին չի հակասում։ Խոսքն անվտանգության տեսանկյունից կարճաժամկետ արդյունք ունենալուն էր վերաբերում։ Գիտության մեջ, այո՛, կարող են մի տարում, նույնիսկ 6 ամսում գիտական արդյունք ունենալ։ Անցյալ տարի գիտության ֆինանսավորմանն ավելացվեց 1․5 մլրդ դրամ, այն տրամադրվեց թիրախային նոր ծրագրերի։ Մի տարվա կտրվածքով ներդրում անելով` մենք օգուտ տեսնում ենք, ունենք ստեղծված 8 նոր խումբ կամ գիտական լաբորատորիա: Այո, դրանք կարճաժամկետ գիտական արդյունքներ են, որոնք մեծ էֆեկտների են բերելու։
Հրանտ - Եթե շատ կոպիտ ասենք, գիտությունն անհրաժեշտ է, բայց ոչ բավարար։ Անհրաժեշտ է, որ գիտելիքը ստեղծվի, լինեն մարդիկ, որ այդ գիտելիքին տիրապետեն։ Բայց այդ գիտելիքը կարող է ստեղծվել, տիրապետողներ լինեն, մեկը վերցնի 2 ԱԹՍ սարքի, սակայն այլ օղակ չաշխատի, օրինակ՝ դրանց զանգվածային արտադրությունը։ Շատ քայլեր են պետք, որ գիտական արդյունքը լուծի անվտանգության խնդիրը։ Այսինքն, եթե միայն գիտությունը զարգացնես, դեռ հերիք չէ, որ անվտանգությունդ լավանա, բայց եթե չզարգացնես, հաստատ չի փոխվի ոչինչ։
Այստեղ կարող եք կանգ առնել, գնալ մի բաժակ սուրճի հետևից, երբ գաք, կարդալու եք նախ «Գիտուժի» նպատակների, ապաև` ծերացող գիտնականների, հնացող ուսումնասիրությունների և այն մասին, թե այդ ինչպես կտրվեց գիտնական-գիտություն-պետություն կապը։
Մեր նախաձեռնության նպատակն է, որ գիտության հատկացումների ավելացումն օրենքում ամրագրվի ու լինի ապաքաղաքական սկզբունք, որը պիտի շահարկումների ենթակա չլինի։
Հույս ունեմ՝ 6 ամիս հետո «Գիտուժը» չի լինի․ այդքան հեռու պլանավորել նշանակում է՝ պլանավորել ձախողում։
Խաչատրյանը՝ մարդկային կապիտալի ներգաղթի մասին
Արթուր - Ի տարբերոթյուն նախկին նախաձեռնությունների, որոնք գիտնականների կողմից էին՝ «Գիտուժին» միացածները գիտության առաջնային խումբը չեն, իրենք երկրորդային սպառող են, սակայն գիտակցելով գիտության և երկրի զարգացման միջև կապը, պայքարում են, որ մենք ապագայում ունենանք գիտահեն երկիր։
Տիգրան - Այդ սուբյեկտիվի մի մասը փորձեմ օբյեկտիվ սարքել։ Հարցն այն է, որ բոլորս էլ գիտենք, որ այդ մարդիկ ԽՍՀՄ-ում են ձևավորվել և սովոր չեն կապիտալիստական միջավայրի։ Ձեռնարկատիրական ջիղ ունեցողները կամ կիրառական խնդիրների վրա աշխատել ցանկացողները, հավանաբար, գնացել են մասնավոր՝ չտեսնելով հեռանկար գիտության մեջ։ Ուզում եմ ասել՝ գիտությունից գնալը, ինչ-որ մասով, օբյեկտիվ է եղել։
Արթուր - Եվ շատ օբյեկտիվ էլ չէ՝ տասնամյակներով գիտական համակարգը թերսնելուց հետո դրանից պահանջել մրցունակ գիտություն։
Հրանտ - ԽՍՀՄ-ում պետությունն է եղել միակ պատվիրատուն, տալով մեծ պատվերներ՝ տարբեր ուղղություններով։ Օրինակ՝ էլեկտրոնային արագացուցիչ ՀՀ-ում ունենալը ԽՍՀՄ հեռահար պատվերն էր, հետո գիտնականները շարունակել են զբաղվել իրենց գործով արդեն հետաքրքրությունից դրդված։ Երևի կոպիտ է հնչում, բայց որոշ գիտնականներ դեռ մնացել են ԽՍՀՄ պատվեր կատարողներ․ չկա այդ պատվերը, բայց մարդը դա գիտի, դրա շուրջ է աշխատում։ Նոր պատվեր տվող ու իրականությանը կապող նոր ուժ չի եղել։ Բայց, այդ ուժը երբեք ու ոչ մի երկրում գիտության մեջ չի եղել․ միշտ լինում է մի պատվիրատու՝ բիզնեսը, պետությունը։ Ես հիմա ծանոթանում եմ ամերիկյան գիտության ֆինանսավորմանը, տեսնում եմ, ոնց են իրենք անընդհատ խորհուրդ հարցնում գիտնականից։ Այս ուժը ՀՀ-ում չկա։ Չի կարելի թույլ տալ, որ գիտության մեջ առաջացող ներուժը չծառայի Հայաստանի խնդիրների լուծմանը։
Մեր երկար զրույցի վերջում խոսել ենք նաև այն մասին, որ վաղը «պիտանի են լինելու» մարդիկ, որոնք նոր գիտելիք ու հմտություն ձեռք բերելու արագություն կունենան, այլ ոչ՝ հեշտ ավտոմատացվող հմտությունների կտիրապետեն։ Զրուցակիցներն ասում են՝ երեխաների մեջ հենց հիմա է պետք անընդհատ սովորելու ցանկություն սերմանել, իսկ դրա ամենաարդյունավետ մեթոդներից մեկը դեպի գիտություն տանելն է։