Ամեն տարի մայիսի 30-ին միջազգային հանրությունն անդրադառնում է ցրված սկլերոզի (ՑՍ) դեմ պայքարին։ 2025 թվականին օրը նշվում է «Հաղթահարենք ՑՍ-ը միասին» խորագրով։

2020-ին հրապարակված լայնածավալ հետազոտության արդյունքները ցույց են տվել, որ սթրեսային իրադարձությունները կարող են բարձրացնել ՑՍ-ի առաջացման ռիսկը 17-30%-ով։

ՑՍ-ն հանդիսանում է կենտրոնական նյարդային համակարգի քրոնիկ աուտոիմուն հիվանդություն, որի հիմքում ընկած է իմունային համակարգի անբավարար արձագանքը սեփական նյարդաթելերի միելինային թաղանթին։ Այս պրոցեսում առանցքային դեր են խաղում ակտիվացված T և B լիմֆոցիտները, որոնք անցնելով արյունաուղեղային պատնեշը՝ ձևավորում են բորբոքային և դեմիելինիզացիոն օջախներ գլխուղեղում և ողնուղեղում։

Միելինի վնասումը հանգեցնում է նեյրոնային ազդակների հաղորդման խանգարման, իսկ հիվանդության խորացման հետ մեկտեղ զարգանում է նեյրոնների, մասնավորապես աքսոնների դեգեներացիա՝ կապված բորբոքման, խրոնիկ վնասման և սնուցման խանգարումների հետ։ Այս մեխանիզմներն առաջացրել են նյարդաբանական բազմաբնույթ խանգարումներ՝ ընդգրկելով շարժողական, զգայական, տեսողական, ճանաչողական և հուզական գործառույթները։

ՑՍ-ն համարվում է երիտասարդ տարիքի մեծահասակների շրջանում հաշմանդամություն առաջացնող նյարդաբանական հիմնական պատճառներից։ ԱՀԿ և ՑՍ-ի միջազգային ֆեդերացիայի տվյալներով՝ 2020-ին աշխարհում այս հիվանդությամբ ապրել է մոտ 2.8 միլիոն մարդ։ Գլոբալ տարածման ցուցանիշները վերջին տասնամյակներում աճել են, ինչը հնարավոր է բացատրել ոչ միայն ախտորոշման միջոցների կատարելագործմամբ, այլև իրական հիվանդացության աճով՝ պայմանավորված միջավայրային գործոններով։

Ըստ ԱՀԿ տվյալների՝ 2021 թվականին արձանագրվել է ավելի քան 62, 000 նոր ՑՍ դեպք։ Վիճակագրության համաձայն՝ աշխարհում ամեն հինգ րոպեն մեկ հայտնաբերվում է մեկ նոր հիվանդ։ Երեխաների շրջանում այդ ցուցանիշը կազմում է միջինը 0.51 դեպք՝ յուրաքանչյուր 100,000 մարդու հաշվով։

Երևանի պետական բժշկական համալսարանի «Հերացի» գիտահետազոտական կենտրոնից տեղեկացրել են, որ ՑՍ-ի տարածման մեջ նկատվում է աշխարհագրական օրինաչափություն՝ այն աճում է հյուսիսային լայնությունների ուղղությամբ։ Հատկապես բարձր ցուցանիշներ արձանագրվել են Հյուսիսային Եվրոպայում ու Հյուսիսային Ամերիկայում, օրինակ՝ Շվեդիայում՝ 219 դեպք, Կանադայում՝ 182, Նորվեգիայում՝ 176, Իռլանդիայում՝ 163 և Մեծ Բրիտանիայում՝ 158 (100,000 բնակչի հաշվով)։ Բարձր ցուցանիշներ են արձանագրվել նաև Ավստրալիայի հարավային հատվածներում և Նոր Զելանդիայում։

Սակայն հասարակածին մոտ գտնվող տարածաշրջաններում՝ Ասիայի որոշ երկրներում և Սահարայից հարավ գտնվող Աֆրիկայում, տարածվածությունը շատ ավելի ցածր է՝ միջինը 2 դեպք 100,000 բնակչի հաշվով։ Այս դիտարկումը փաստում է արևային ճառագայթման և վիտամին D-ի հնարավոր ազդեցությունը հիվանդության առաջացման վրա։

ՑՍ-ն բնորոշվում է բարձր հետրոգենությամբ՝ ինչպես հիվանդության կլինիկական ընթացքով, այնպես էլ բարդություններով։ Դեմիելինիզացնող օջախների տեղակայման տարբերությունը՝ օրինակ օպտիկ նյարդերում, ուղեղիկի ոտիկներում, պերիվենտրիկուլյար սպիտակ նյութում, ուղեղաբնում կամ ողնուղեղում, բերում է լայն սպեկտրի ախտանիշների։

Ախտանիշները կարող են ներառել քայլքի և հավասարակշռության խանգարումներ, թուլություն կամ թմրածություն վերջույթներում, մկանային կարկամություն, տեսողության, լսողության ու խոսքի խանգարումներ, դեպրեսիա, հուզական անկայունություն, հիշողության ու ուշադրության թուլացում, ինչպես նաև կոնքի օրգանների դիսֆունկցիա։

Հիվանդության ընթացքը հաճախ անկանխատեսելի է, հնարավոր են ինչպես մասնակի կամ ամբողջական ռեմիսիաներ, այնպես էլ հանկարծակի սրացումներ՝ հանգեցնելով վիճակի արագ վատթարացման։

Թեպետ ՑՍ-ի առաջացման ճշգրիտ պատճառները դեռևս ամբողջովին բացահայտված չեն, հայտնի է, որ այն պայմանավորված է գենետիկական և միջավայրային գործոնների բարդ փոխազդեցությամբ։

Հիմնական ռիսկի գործոններն են՝

• Ընտանեկան անամնեզ՝ ՑՍ ունեցողների ազգականների շրջանում հիվանդության հանդիպման հաճախականությունը (2-4%) գերազանցում է ընդհանուր ցուցանիշը (0.1%)։
• Երկվորյակների ուսումնասիրությունները ցույց են տվել գենետիկ և միջավայրային ազդեցությունների համադրման կարևորությունը, քանի որ միաբջիջ երկվորյակների մոտ համընկնումը հասել է մինչև 30%։
• Գենետիկական մարկերներ, այդ թվում՝ ամենահզորը՝ HLA-DRB1*1501 ալելը, ինչպես նաև մի շարք այլ գեներ, որոնք ներգրավված են իմունային պատասխանի կարգավորման մեջ։
• Էթնիկ պատկանելություն՝ Հյուսիսային եվրոպական և սկանդինավյան ծագում ունեցող խմբերի մոտ հիվանդության տարածվածությունը բարձր է, մինչդեռ ամերիկյան բնիկ ժողովուրդների մոտ՝ գրեթե զրոյական։
• Սեռային տարբերություններ՝ կանանց մոտ հիվանդությունը հանդիպում է չորս անգամ ավելի հաճախ։
• Տարիքային խումբ՝ ամենահաճախ հանդիպում է 20–40 տարեկանում։
• Վարակիչ գործոններ, մասնավորապես Էպշտեյն–Բարի վիրուսը, որի հետ կապված հակամարմինների առկայությունը կարող է ավելի քան 4.5 անգամ բարձրացնել հիվանդության ռիսկը։
• Անամնեզում ինֆեկցիոն մոնոնուկլեոզ՝ ՑՍ-ի ռիսկը մոտ 2.2 անգամ բարձր։
• Ծխախոտի օգտագործում՝ համարվում է կառավարելի ռիսկի գործոն՝ ՑՍ-ի հավանականությունն աճում է մոտ 1.5 անգամ։
• Վիտամին D-ի պակաս՝ արևի ճառագայթների պակասով պայմանավորված՝ համարվում է ռիսկի գործոն։
• Մանկական տարիքի միգրացիա՝ ցածր ռիսկ ունեցող տարածքներից բարձր ռիսկով երկրներ տեղափոխվածների մոտ հիվանդության տարածվածությունը մոտենում է նոր միջավայրին բնորոշ ցուցանիշներին։
• Ճարպակալում՝ որոշ հետազոտություններ մատնանշում են, որ ավելորդ քաշ ունեցող անձանց շրջանում հիվանդության ռիսկը կարող է նվազել, սակայն տվյալները հակասական են։
• Քրոնիկ սթրես՝ 2020-ին հրապարակված լայնածավալ հետազոտության արդյունքները ցույց են տվել, որ սթրեսային իրադարձությունները կարող են բարձրացնել ՑՍ-ի առաջացման ռիսկը 17-ից մինչև 30%-ով։

ՑՍ-ի ախտորոշումը հիմնականում հիմնված է բացառման մեթոդի վրա, քանի որ դեռևս գոյություն չունի հստակ ու միակորոշ թեստ։ Մագնիսառեզոնանսային տոմոգրաֆիան՝ գլխուղեղի և ողնուղեղի պատկերավորման համար, կազմում է ախտորոշման հիմնասյունը, իսկ լրացուցիչ մեթոդները օգնում են ճշգրտել կլինիկական պատկերը։

«Ցավոք, ցրված սկլերոզը ներկայումս համարվում է անբուժելի հիվանդություն։ Սակայն, գոյություն ունեն բուժման արդյունավետ մեթոդներ, որոնք նպաստում են ախտանիշների նվազեցմանը, ռեցիդիվների կանխարգելմանը, հիվանդության ընթացքի դանդաղեցմանը և պացիենտի կյանքի որակի բարելավմանը։ Կարևորվում է հիվանդության ընթացքը ձևափոխող դեղամիջոցների վաղ փուլում նշանակումը, ինչը կարող է էապես դանդաղեցնել նեյրոդեգեներատիվ գործընթացները և բարելավել հիվանդության երկարաժամկետ կանխատեսումը»,- նշում են կենտրոնից։