Ինչպես քաղել գիտության պտուղներն ու չծերանալ` ծառը ջրելով

«Գիտուժը»` փողի ու պետության մասին.

Ինչպես քաղել գիտության պտուղներն ու չծերանալ` ծառը ջրելով

PanARMENIAN.Net - Հայաստանում առաջատար տեխնոլոգիական արդյունաբերության մի շարք գործարարներ, խոշոր ասոցիացիաներ, միություններ ու ակումբներ միավորվել են նոր՝ «Գիտուժ» նախաձեռնության շուրջ: Նրանք պահանջում են ավելացնել գիտության համար պետական հատկացումները՝ գիտելիքահեն տնտեսություն, մրցունակ ու անվտանգ պետություն ունենալու համար։

3 զրուցակից մի ժամում մեզ փորձել է համոզել, որ գիտության հետ ավելի լավ ապագա կա՝ «ավելի լավի» բոլոր շոշափելի և հենց նյութական իմաստներով ու մեր՝ առավել ուժեղ լինելու հայտնի պատճառով։

Գիտության կոմիտեի փոխնախագահ Արթուր Մովսիսյանը, Robomart-ի համահիմնադիր և գլխավոր տեխնոլոգիական տնօրեն, Bazoomq-ի համահիմնադիր և խորհրդի անդամ Տիգրան Շահվերդյանը և YerevaNN լաբորատորիայի տնօրեն Հրանտ Խաչատրյանը PanARMENIAN.Net ի ու իրար հետ խոսել են «Գիտուժի», գիտության զարգացման հեռանկարների, կիրառելի գիտելիքի ստեղծման ու այն մասին, թե ինչներիս է, առհասարակ, պետք գիտությունը։

Ինչո՞ւ պիտի միջին տարիքի, պատվաստանյութերով չիպավորմանը հավատացող կինը կարևոր համարի գիտության ֆինանսավորման ավելացումն ու միանա ձեր ստորագրահավաքին։ Համոզեք նրան ու իր՝ միայն նորաձևությամբ հետաքրքրվող աղջկան, թե ինչու է սա կարևոր։
Հրանտ - Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ոլորտը Հայաստանում նախորդ տարի աճել է 20%-ով, այնինչ մեր երկրի տնտեսական անկումը 7․5% էր։ Այ այսիպիսին են ճգնաժամային տարիներն այս ոլորտում։ Հիմա ի՞նչն է խանգարում, որ ՏՏ-ն աճի 60%-ով։ Պատասխանը՝ մարդկային կապիտալը՝ մարդկանց քանակը, որոնք կարող են այդ ոլորտում արժեք ստեղծել։ Կարող է՝ շատ եմ հիմա բարդացնում, բայց մի ձևն այն է, որ մարդկանց տարրական գիտելիքներ ենք սովորեցնում։ Դա հեշտ ձև է, արվում է, բայց բավարար չէ։ Սկսնակ ծրագրավորողներով մեծ արժեք ստեղծել չի լինում, դրա համար պետք են պրոֆեսիոնալներ, ավելի բարդ գիտելիքներ ունեցողներ, շատ լավ համալսարաններ ավարտածներ։ Առանց գիտության այ այս տեսակ մարդիկ ունենալ հնարավոր չէ։ Գիտնականները մարդիկ են, որոնք տալիս են այսօրվա ամենավերջին գիտելիքն ու դրա վրա ավելացնում նորը։ Հենց այդ գիտելիքի տեր մարդկանց պակասն է խանգարում մեր բարձր տեխնոլոգիական ոլորտին աճել մեծ տեմպերով։ Եթե մենք ուզում ենք այդ ոլորտն աճի, ճանապարհներից մեկը հենց դա է՝ պիտի աճի գիտությունը՝ տալով ժամանակակից գիտելիք։ Եթե գանք բուն հարցին՝ այդ մարդկանց կյանքի որակի վրա կարող է ազդել տնտեսական զարգացումը։

Արթուր - Այո՛, գուցե ձեր նշած մարդկանց չկարողանանք բացատրել՝ ինչու է պետք գիտության ֆինանասավորումն ավելացնել, բայց մենք այդ քայլից 10-15 տարի հետո կունենանք այլ միջավայր, որտեղ, օրինակ՝ նրա թոռնիկը գիտությամբ զբաղվելու ցանկություն կունենա։

Տիգրան - Նույնիսկ նորաձևության մեջ հաջողության հասնելու համար ապագան տեխնոլոգիաներինն է։ Այդ ոլորտն էլ է այսօր զարգանում տեխնոլոգիաների միջոցով՝ նոր նյութեր, խելացի հագուստ։ Եթե, իհարկե, ունենաս համապատասխան գիտելիքներ՝ թեմայի մեջ խորանալու։

Հրանտ - Այսօր որևէ ոլորտում հաջողության հասնելու համար պետք է տեխնոլոգիա կիրառես։ Ձեր ասած աղջիկը, եթե ցանկանում է գնալ Տիգրանի նշած ուղով՝ զբաղվել նորաձևությամբ, պիտի նոր խոսք ունենա ոլորտում, որը գիտելիք ու տեխնոլոգիա կներառի։ Եթե ուզում է լինել սպառողը՝ այլ հարց է, պետք է մի տեղ աշխատի, դրա համար էլ է գիտելիք պետք։ Բայց հիշեք՝ հեշտ աշխատանքներն արդեն մեքենայացվում են։

«Գիտուժից» բացատրում են՝ ինչ կապ ունի գիտության զարգացումը մեր կյանքի հետ

Գիտության ֆինանսավորումն ավելացնելու պահանջ նախկինում էլ է եղել, բայց ոչ «Գիտուժի» արշավի պես։ Տպավորություն է, որ պատերազմից հետո ու այդ պատճառով է նախաձեռնությունն այսքան ակտիվ։ «Գիտուժն» իր հրապարակումներում էլ է անվտանգության բաղադրիչը շեշտում։ Այդպե՞ս է։
Տիգրան - Այսօր նաև որոշում կայացնողներն են «ավելի սուր» սկսել մտածել դրա մասին։ Մինչև պատերազմի այս ակտիվ փուլը, մեզ մոտ, կարծես, չէին ուզում բանակի վիճակը քննարկել, բայց իրավիճակը ցույց տվեց, որ տեխնոլոգիաներով զիջում ենք։ Հարցը, որը հասարակությունում որպես «տաբու» էր ընկալվում, սկսեցին քննարկել։ Խնդիր կար՝ ինչ անենք, որ մրցունակ լինենք։ Հետո մի ուրիշ շղթա կա՝ որպեսզի կարողանաս սպառազինություն ձեռք բերել, պիտի ուժեղ տնտեսություն ունենաս, դա հնարավոր է ապահովել միայն նորագույն տեխնոլոգիական արդյունաբերության միջոցով։

Հրանտ - Իմ կարծիքով՝ այս իրավիճակն ավելի շատ մարդու ստիպեց ակտիվ գործել։ Այն ճշմարտությունները, որ գիտեր գիտական համայնքը և իրեն շատ մոտ շրջանակներ, հիմա տարածվում է, իրավիճակը ստիպել է ավելի մեծ պատասխանատվություն վերցնել ու զբաղվել այդ գործով։

Տիգրան - Մենք նաև նկատեցինք, որ աշխարհից բավական կտրված ենք այս պահին։ Իսկ աշխարհի հետ կապվելու ձևերից մեկը գիտական գործակցություններ ունենալն է։ Երբ մտնում ես որևէ արժեշղթաների մեջ՝ գիտելիք, տեխնոլոգիա ես արտադրում, նշանակում է՝ արժեք ես ներկայացնում ուրիշ երկրների համար։ Եթե բարձր արժեք ես ներկայացնում, միջազգային հասարակությունը սկսում է քեզ ավելի «լավ նայել», քեզ սպառնացող վտանգի պարագայում ավելի ուշադիր են լինում, ինչ-որ հարցերում աջակցում են, այլ ոչ թե լռում։

Հրանտ - Պատասխանելով հարցին՝ երկու բաղադրիչ կարելի է առանձնացնել. մեկը բուն պատերազմն էր պատճառը, մյուսը՝ որոշ շրջանակներ իրոք զգացին, որ ավելի մեծ պատասխանատվություն պիտի ցուցաբերեն ու միանան պետության քաղաքականության ձևավորմանը։ Գիտական մեծ գործակցություններ ունենալը կարևոր է, բայց դա հնարավոր չէ անել, եթե չկա գիտական համայնք ու դրանք ձևավորելու ներդրում։

Արթուր - Ինչո՞ւ պատերազմից հետո և հենց հիմա․ մենք հասկացանք, որ պարտվել ենք տեխնոլոգիաներին։ Միշտ էլ եղել է գիտության ֆինանսավորման ավելացման պահանջ։ Ես չեմ հիշում կառավարություն, որ ասել է՝ պետք չէ, բայց չեմ էլ հիշում մեկին, որ ավելացրել է գիտության ֆինանսավորումը։

Մի նկատառում, որ մեր սպասումներն արդար լինեն։ Եթե մենք պատերազմը պարտվում ենք տեխնոլոգիաներին և ակնկալում, որ գիտության ֆինանսավորումն ավելացնելով վաղվա պատերազմում կհաղթենք, արդար չէ։ Գուցե, հաղթենք 10-15 տարի հետո՝ զուգահեռաբար զարգացնելով ռազմարդյունաբերությունը, տնտեսության մյուս ճյուղերը։ Գիտությունից ակնկալել, որ վաղը / մյուս օրը ստանալու ենք անվտանգության տեսնակյունից կարճաժամկետ լուծումներ՝ ազնիվ չի լինի։ Բայց երկարաժամկետ կտրվածքով՝ դրա անհրաժեշտությունն ակնհայտ է։ Չկա մի երկիր, որն առանց գիտության ունի ուժեղ տնտեսություն ու անվտանգություն։

Տիգրանը՝ Արթուրին - Երևի մակրոչափորոշիչներով ինչ-որ տեղ կհամաձայնեմ այդ մտքին, բայց ուզում եմ չհամաձայնել, թե այսօր արդյունք չենք տեսնի։ Եթե խոսքն այն մասին է, որ մենք պիտի լրացնենք ունեցած բացերը գիտական ուղղություններում, ապա դրանցից որոշները 1-2 տարվա ընթացքում կարող են սկսել արդյունք տալ։ Դա կլինի, հատկապես, եթե հայրենադարձության միջոցով համալրենք գիտական համայնքը, ինչն իր հերթին հնարավորություն կտա բուհերում ունենալ բարձորակ, արդիական կուրսեր՝ կրթելով պահանջված մասնագետներ։ Օրինակ՝ երբ այսօր մեքենայական ուսուցման թեմայով որևէ խորհրդի կարիք է լինում, բոլորը զանգում են Հրանտին։ Շատ ուղղություններով մենք հիմա չունենք մարդիկ, որոնց հետ կարելի է խորհրդակցել։

Արթուրը՝ Տիգրանին - Իմ ասածը ձեր ասածին չի հակասում։ Խոսքն անվտանգության տեսանկյունից կարճաժամկետ արդյունք ունենալուն էր վերաբերում։ Գիտության մեջ, այո՛, կարող են մի տարում, նույնիսկ 6 ամսում գիտական արդյունք ունենալ։ Անցյալ տարի գիտության ֆինանսավորմանն ավելացվեց 1․5 մլրդ դրամ, այն տրամադրվեց թիրախային նոր ծրագրերի։ Մի տարվա կտրվածքով ներդրում անելով` մենք օգուտ տեսնում ենք, ունենք ստեղծված 8 նոր խումբ կամ գիտական լաբորատորիա: Այո, դրանք կարճաժամկետ գիտական արդյունքներ են, որոնք մեծ էֆեկտների են բերելու։

Հրանտ - Եթե շատ կոպիտ ասենք, գիտությունն անհրաժեշտ է, բայց ոչ բավարար։ Անհրաժեշտ է, որ գիտելիքը ստեղծվի, լինեն մարդիկ, որ այդ գիտելիքին տիրապետեն։ Բայց այդ գիտելիքը կարող է ստեղծվել, տիրապետողներ լինեն, մեկը վերցնի 2 ԱԹՍ սարքի, սակայն այլ օղակ չաշխատի, օրինակ՝ դրանց զանգվածային արտադրությունը։ Շատ քայլեր են պետք, որ գիտական արդյունքը լուծի անվտանգության խնդիրը։ Այսինքն, եթե միայն գիտությունը զարգացնես, դեռ հերիք չէ, որ անվտանգությունդ լավանա, բայց եթե չզարգացնես, հաստատ չի փոխվի ոչինչ։

Այստեղ կարող եք կանգ առնել, գնալ մի բաժակ սուրճի հետևից, երբ գաք, կարդալու եք նախ «Գիտուժի» նպատակների, ապաև` ծերացող գիտնականների, հնացող ուսումնասիրությունների և այն մասին, թե այդ ինչպես կտրվեց գիտնական-գիտություն-պետություն կապը։

Այս իրավիճակում որքանո՞վ է իրատեսական ձեր պահանջը։ Ի՞նչ կա «Գիտուժի» առաջիկա 1 ամսվա կամ մի տարվա պլանում։
Տիգրան - Կարծում եմ՝ այս պահանջը բավական իրատեսական է։ Որոշում կայացնողներից շատերը ոչ միայն ընկալում են պահանջը, այլև իրենք են քայլեր ձեռնարկում՝ օրենքում փոփոխություն են առաջարկում։ Մեր նախաձեռնությունը շարունակելու ենք զարգացնել։ Միակ խնդիրն այն է, որ գիտությունը դիտարկվում է այլ առաջնահերթությունների ֆոնին․ այն դուրս պիտի լինի ու դառնա կենսական։

Մեր նախաձեռնության նպատակն է, որ գիտության հատկացումների ավելացումն օրենքում ամրագրվի ու լինի ապաքաղաքական սկզբունք, որը պիտի շահարկումների ենթակա չլինի։

Հույս ունեմ՝ 6 ամիս հետո «Գիտուժը» չի լինի․ այդքան հեռու պլանավորել նշանակում է՝ պլանավորել ձախողում։

Խաչատրյանը՝ մարդկային կապիտալի ներգաղթի մասին

Արթուր - Ի տարբերոթյուն նախկին նախաձեռնությունների, որոնք գիտնականների կողմից էին՝ «Գիտուժին» միացածները գիտության առաջնային խումբը չեն, իրենք երկրորդային սպառող են, սակայն գիտակցելով գիտության և երկրի զարգացման միջև կապը, պայքարում են, որ մենք ապագայում ունենանք գիտահեն երկիր։

Ինչո՞ւ գիտնականները չեն գնում հետազոտությունների պոպուլյար ուղղություններով, չեն փորձում «միանալ» բիզնեսի խնդիրներին։ Գուցե այդպես շատ խնդիրներ, այդ թվում՝ ֆինանսավորումը, ավելի հե՞շտ լուծվի։
Արթուր - Եթե նույնիսկ կան մարդիկ, որոնք մի քանի ջիղ չեն համատեղում՝ գիտական և ձեռնարկատիրական, պիտի technology transfer կենտրոններ լինեն, որտեղից այդ գիտելիքը դեպի բիզնես կգնա։ Ֆինանսավորում բարձրացնելը պիտի զուգորդվի բարեփոխումներով։ Ցավոք, մեր երկրում շատ գիտնականներ հետազոտություններ արել են այն ոլորտներում, որոնք մաքսիմալ հեռացել են բիզնեսից։ Պատճառներից մեկն այն է, որ բիզնեսին մոտ գտնվողները թանկ են, սուբյեկտիվ պատճառ էլ կա` մարդ չի ուզում փոխվել, հարմարվել աշխարհի ուղղություններին։

Տիգրան - Այդ սուբյեկտիվի մի մասը փորձեմ օբյեկտիվ սարքել։ Հարցն այն է, որ բոլորս էլ գիտենք, որ այդ մարդիկ ԽՍՀՄ-ում են ձևավորվել և սովոր չեն կապիտալիստական միջավայրի։ Ձեռնարկատիրական ջիղ ունեցողները կամ կիրառական խնդիրների վրա աշխատել ցանկացողները, հավանաբար, գնացել են մասնավոր՝ չտեսնելով հեռանկար գիտության մեջ։ Ուզում եմ ասել՝ գիտությունից գնալը, ինչ-որ մասով, օբյեկտիվ է եղել։

Արթուր - Եվ շատ օբյեկտիվ էլ չէ՝ տասնամյակներով գիտական համակարգը թերսնելուց հետո դրանից պահանջել մրցունակ գիտություն։

Ամեն ինչ կարող էր օրինաչափ լինել «միջավայրին չընտելանալու» այս զրուցում, եթե մենք չխոսեինք գիտնականների մասին։ Որտեղի՞ց է կտրվում այդ կապը, որ կամ օբյեկտիվ, կամ սուբյեկտիվ պատճառով «կորցնում ենք գիտնականին»:
Տիգրան - Խորհրդային համակարգն այլ կերպ է աշխատել։ Հիմա՝ կապիտալիստական աշխարհում գիտնականից էլ է պահանջվում իր ունակությունը «վաճառելու» հմտություն։ Նույնիսկ դրամաշնորհի դիմելիս ինքը պիտի կարողանա ապացուցել, որ արդյունք կստանա։ Այդ ունակությունները խորհրդային տարիներին այդքան էլ պահանջված չեն եղել․ չկար մասնավոր սեկտոր։ Երկրորդ՝ ԽՍՀՄ-ում մեր գիտության ֆինանսավորումը ուղիղ Մոսկվայից էր գալիս, համակարգը փլուզվել է, կապը՝ կտրվել։ Պրոցեսը շարունակողներ չեն եղել։

Հրանտ - ԽՍՀՄ-ում պետությունն է եղել միակ պատվիրատուն, տալով մեծ պատվերներ՝ տարբեր ուղղություններով։ Օրինակ՝ էլեկտրոնային արագացուցիչ ՀՀ-ում ունենալը ԽՍՀՄ հեռահար պատվերն էր, հետո գիտնականները շարունակել են զբաղվել իրենց գործով արդեն հետաքրքրությունից դրդված։ Երևի կոպիտ է հնչում, բայց որոշ գիտնականներ դեռ մնացել են ԽՍՀՄ պատվեր կատարողներ․ չկա այդ պատվերը, բայց մարդը դա գիտի, դրա շուրջ է աշխատում։ Նոր պատվեր տվող ու իրականությանը կապող նոր ուժ չի եղել։ Բայց, այդ ուժը երբեք ու ոչ մի երկրում գիտության մեջ չի եղել․ միշտ լինում է մի պատվիրատու՝ բիզնեսը, պետությունը։ Ես հիմա ծանոթանում եմ ամերիկյան գիտության ֆինանսավորմանը, տեսնում եմ, ոնց են իրենք անընդհատ խորհուրդ հարցնում գիտնականից։ Այս ուժը ՀՀ-ում չկա։ Չի կարելի թույլ տալ, որ գիտության մեջ առաջացող ներուժը չծառայի Հայաստանի խնդիրների լուծմանը։

Մեր երկար զրույցի վերջում խոսել ենք նաև այն մասին, որ վաղը «պիտանի են լինելու» մարդիկ, որոնք նոր գիտելիք ու հմտություն ձեռք բերելու արագություն կունենան, այլ ոչ՝ հեշտ ավտոմատացվող հմտությունների կտիրապետեն։ Զրուցակիցներն ասում են՝ երեխաների մեջ հենց հիմա է պետք անընդհատ սովորելու ցանկություն սերմանել, իսկ դրա ամենաարդյունավետ մեթոդներից մեկը դեպի գիտություն տանելն է։

Անահիտ Հակոբյան / PanARMENIAN.Net
---