Մոսկվային անհրաժեշտ է լրջորեն վերաիմաստավորել «էներգետիկ իմպերիալիզմի» իր քաղաքականությունը

Ռուսաստանի եւ Ադրբեջանի երկկողմանի հարաբերությունների վատթարացումը, որ սկսվեց 2006 թվականին, իր տրամաբանական շարունակությունն ստացավ 2007 թվականին: Ցավոք, ռուսական արտաքին քաղաքականության այդ ուղղությունը մինչեւ հիմա մնում էր ստվերում ՌԴ-ի եւ ԱՊՀ պետությունների հարաբերությունների բարդ դինամիկայի ֆոնի վրա, խոսքը Վրաստանի եւ Բելառուսի մասին է, ինչպես նաեւ ԱՄՆ-ի եւ ԵՄ-ի պետությունների: Մինչ դեռ, «ադրբեջանական ուղությամբ» ռուսական դիրքերի թուլացումը հղի է Հարավային Կովկասի ողջ աշխարհաքաղաքական պատկերի լուրջ փոփոխմամբ: Բաքվի եւ Մոսկվայի միջեւ «սառեցումը» աջակցում է Ադրբեջանի եւ Վրաստանի դիրքերի մերձեցմանը: Եւ Բաքվին, եւ Թբիլիսիին միավորում է «տարածքային ամբողջականության» խնդիրը (որը սկզբից այս երկու պետություններին համախմբեց ՎՈՒՈՒԱՄ-ում, ապա` ՎՈՒԱՄ-ում) եւ չճանաչված պետությունների վերաբրեյալ Մոսկվայի հետ տեսակետների տարաձայնությունը: Թբիլիսի-Բաքու առանցքի ձեւավորումը աշխատում է Հարավային Կովկասում Ռուսաստանի ռազմավարական դաշնակից Հայաստանի դիրքերի թուլացման հաշվին եւ մեծացնում է վերջինիս շահագրգռվածությունը ԱՄՆ-ի եւ ԵՄ-ի հետ շփումների ընդլայնմամբ: Այդպիսով, Ռուսաստանի եւ Ադրբեջանի կառուցողական հարաբերություններից, մեծ մասամբ, որքան էլ տարօրինակ դա չհնչի, հայ-ռուսական ռազմավարական հահամագործակցության զարգացումը:

Այո, իրոք, ռուս-ադրբեջանական հարաբերությունների կտրուկ սառեցումը 2006 թվականի վերջում սկսվեց արտաքին պատճառնեից. սկզբից Մոսկվան դիմել է Բաքվին` Վրաստանին գազ չմատակարարելու բարեկամական խնդրանքով: Այն բանից հետո, երբ Բաքվում չցանկացավ հակավրացական գազային դաշինք ստեղծել, «Գազպրոմը» մեծացրել է գազի գները ոչ միայն Վրաստանի, այլեւ Ադրբեջանի համար: Նախկին 110$-ի փոխարեն Ադրբեջանը պետք է մուծի $235` մեկ հազար մետր խորանարդի համար: Իր հերթին, Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիեւը հայտարարել է, որ նման գինը «չի համապատասխանում ռուս-ադրբեջանական հարաբերությունների ոգուն եւ էությանը»: Ավելին, Ալիեւ կրտսերը չի բացառել, որ «Մոսկվայի եւ Բաքվի նավթագազային հարաբերություններում քաղաքական ենթատեքստ գոյություն ունի»: Արդյունքում Ադրբեջանի իշխանություններն ու «Գազպրոմը» չեն ստորագրել Ադրբեջան ռուսական կազի մատակարարման վերաբերյալ համաձայնագիրը` 2007 թվականի համար: 2007 թվականի փետրվարին պատմությունն այն մասին, թե ինչպես են գժտվել Մոսկվան եւ Բաքուն, իր շարունակությունն ստացավ: Փետրվարի 7-ին Թբիլիսիում կայացավ տարածաշրջանային գագաթնաժողով` բարձրագույն մակարդակով, Վրաստանի, Ադրբեջանի եւ Թուրքիայի մասնակցությամբ: Գագաթնաժողովի արդյունք դարձավ Կարս-Ախալքալաք-Թբիլիսի-Բաքու(ԿԱԹԲ) երկաթուղու կառուցման համաձայնագրի ստորագրումը: Որոշ փորձագետներ արդեն խոսում են «երկաթուղային Բաքու-Ջեյհանի» մասին: Անհրեժշտ է նշել, որ տվյալ նախագիծը ծրագրվում է ավարտել մինչեւ 2009 թվականը եւ առանց ռուսական մասնակցության: Ըստ էության, իրադարձությունների զարգացման նման տարբերակ էլ ի սկզբանե ծրագրվում էր, սակայն 2007 թվականի փետրվարի 7-ին պարզ է դարձել, որ երկաթուղային նախագիծը շրջանցում է Հայաստանին: Այդ նախագիծը ամրապնդեց նաեւ Թբիլիսի-Բաքու տնտեսական կապը: Ադրբեջանը Վրաստանին «փոքր» ծառայություն է տրամադրել` $200 մլն. վարկի չափով:

Բաքվի եւ Թբիլիսիի սպասվող մերձեցումը տնտեսական հաստատում է ստացել: Կարս-Ախալքալաք-Թբիլիսի-Բաքու երկաթուղային նախագիծն առավել շատ պետք է Թուրքիային եւ Ադրբեջանին, եւ ոչ թե Վրաստանին, քանի որ նախագծի իրական աշխարհաքաղաքական նպատակը Հայաստանի «շրջանցումն է»: Գոյություն ունեցող Կարս-Գյումրի երկաթուղային ճյուղը չի աշխատում 90-ականների սկզբից: Այս նախագծի զուտ տնտեսական նպատակահարմարությունը դեռ պարզ չէ եւ այն, ամենայն հավանականությամբ, ուղղված է դեպի ապագա, երբ այս ճանապարհը դառնա Արեւմուտքն ու Արեւելքը կապող կարեւորագույն ուղիներից մեկը: Այս նախագծի իրականացման համար ոչ բացահայտ դարձավ նաեւ «ոչ տարածաշրջանային» խաղացողներից ԱՄՆ-ի օգնությունը: Ինչպես գիտեք, 2006 թվականի հուլիսին ԱՄՆ Կոնգրեսի Ներկայացուցիչների պալատը քվեարկել է այն բանի երաշխիքների տրամադրման օգտին, որ որեւէ արտահանման կամ ներկրման հիմնադրամներ չեն օգտագործվի Հայաստանին շրջանցող Կարս-Ախալքալաք-Թբիլիսի-Բաքու երկաթուղու կառուցմանն աջակցելու համար: Հենց ամերիկացի կոնգրեսկաններն են հանդես եկել լայնածավալ տրանսպորտային նախագծերից Հայաստանի շրջափակման դեմ: H.R. 5068 բանաձեւում ասվում է, որ «հարկատուների փողերը չեն օգտագործվի Հայաստանի առավել շրջափակման համար, որն արդեն տուժում է Թուրքիայի եւ Ադրբեջանի կողմից շրջափակումից: Ըստ իս, ամերիկյան իշխանության «ուղահայացի» կառուցմանը դեռ շատ կա, եւ կոնգրեսականների եւ ազդեցիկ հայկական լոբբիի կարծիքն ստիպված են հաշվի առնել եւ պետդեպարտամենտում, եւ Սպիտակ Տանը: ԱՄՆ վարչակազմի դիրքորոշումը եւս հայտարարվել է, եւ կասկած չկա, որ որոշակի «վարչական պաշար» կօգտագործվի նախագծի աջակցության համար: Այստեղ ամեն բան չէ որ փողով է հաշվվում: Ինչ-որ բան արժե նաեւ տեղեկատվական աջակցությունը, եւ դիրքորոշումը` հօգուտ երկաթուղային «Բաքու-Ջեյհան»-ի: Ամեն դեպքում, չի կարելի չնկատել, որ 2006 թվականի վերջի ռուսական սխալը, որն արտահայտվեց Ադրբեջանի վրա էներգետիկ ճնշման մեջ, հանգեցրեց Բաքվի, Թբիլիսիի, Անկարայի եւ վաշինգթոնյան իսթեբլիշմենթի մի մասի միջեւ համագործակցության արագացմանը: Իսկ այդպիսի համագործակցությունը բացահայտ չէր դեռ 2006 թվականի հուլիսին: Կոնգրեսականների այդ ժամանակվա որոշումը, թվում էր, «Կարս-Ախալքալաք-Թբիլսի-Բաքու»-ն վերածում է վիրտուալ նախագծի: Առավել եւս, որ Անկարայի եւ Վաշինգթոնի հարաբերությունները բազմաթիվ հարցեր էին առաջացնում եւ թուրքական եւ ամերիկյան իսթեբլիշմենտում:

Կարս-Ախալքալաք-Բաքու նախագծի «արթնացումը» հնարավոր դարձավ ԱՊՀ-ի սանձարձակ պետությունների տրասպորտա-էներգետիկ «զսպման» ռուսական ոչ հեռանկարային քաղաքականության շնորհիվ: Խոսքը, առաջին հերթին, Վրաստանի մասին է: «Խստորեն գործելով Թբիլիսիի դեմ` Մոսկվան միշտ հույս է դրել վրաց հարեւանների աջակցության վրա: 2006 թվականի հուլիսի 7-ի լույս 8-ի գիշերը տեղի է ունեցել վրաց-ռուսական սահմանի «Կազբեգի-Վերին Լարս» հսկիչ-անցագրային կետի փակումը: Սակայն դա Երեւանում ոչ միանշանակ վերաբերմունք առաջացրեց: Հայաստանի եւ Մոսկվայի հարաբերություններում հայտնվել է եթե ոչ լարվածություն, ապա բազմաթիվ հարցեր: Հայաստանի խորհրդարանի փոխխոսնակ Վահան Հովհաննիսյանը կապել է ՀԱԿ փակումը ռուս-վրացական հարաբերությունների սրման հետ: Նրա խոսքերով, «ռուս գործընկերները պետք է հասկանան, որ Վրաստանի դեմ ուղված քայլերը վնասում են նաեւ Հայաստանին, եւ այստեղ պետք է առավել ճկունույթուն ցուցաբերել»: Ամբողջ հարցը նրանում է, որ Հայաստանի համար բոլոր կարեւոր հեռահաղորդակցության ուղիներն անցնում են Վրաստանով: Սակայն Երեւանի դժգոհության մեջ նաեւ քաղաքական ենթատեքստ կա: Հայ-վրացական հարաբերությունների վատթարացումն այնքան էլ ձեռնտու չէ Հայաստանին: Ես կարծում եմ, որ Վրաստանի հայաբնակ Ջավախք շրջանում իրադրությունն այնքան էլ կայուն չէ, այն դեպքում, երբ Երեւանում հոյակապ հասկանում են, որ «երկրորդ Ղարաբաղին»` բոլոր հետեւանքներով, Հայաստանը չի դիմանա: Այստեղից էլ գալիս է Հայաստանի անշահագրգռվածությունը Վրաստանի «զսպման» Կրեմլի քաղաքականության մեջ: Այն, ինչ վերաբերում է Վրաստանին, Երեւանը փորձում է առավելագույն քաղաքավարի լինել, նույնիսկ ինչ-որ հարցերում աչք փակելով Ջավախքի իրավիճակի վրա, որտեղով անցնում է ԿԱԹԲ-ի մի հատվածը:

Բաքվի եւ Մոսկվայի տեսակետները հայ-ռուսական համագործակցության եւ Լեռնային Ղարաբաղի վերաբերյալ ավանդաբար չեն եղել երկկողմանի համաձայնության առարկա: Այդ տեսանկյունից հույսերը` «հակաթբիլիսյան» դաշինքին Բաքվի միանալու վերաբերյալ, քաղաքականապես արդարացված չէին: «Իսկ «Ադրբեջանի զսպման» ձգտումները Բաքվի մոտ պատասխան ռեակցիաներ էին առաջացնում` սկսած ՆԱՏՕ-ի հետ բանակցությունների ակտիվացումից, ավարտած երեքկողմանի համաձայնագրի ստորգրումով: Իսկ «Հայաստանին շրջանցող» երկաթուղու նախագծի իրականացումն ուժեղացնում է ոչ այնքան Թուրքիայի, որքան Ադրբեջանի ռազմավարական դիրքերը: Իսկ Բուրջու Գյուլտեկինը պնդում է, որ թուրքական քաղաքականությունը հանդիսանում է Ադրբեջանի հետ հարաբերությունների գերին: Նրա կարծիքով, «սահմանների բացումը կարող է աջակցել հայկական հասարակությունում Թուրքիայի վարկանիշի բարձրացմանը, դուրս բերել երկու երկրների միջեւ եղած հարաբերությունները ներկա ճգնաժամից»: Փաստորեն, Բաքուն եւս մեկ խաղաթուղթ է ստանում Հարավային Կովկասում իր խաղում: Մի կողմից, երկաթուղային «ճյուղը» կանցնի Հայաստնի կողքով, իսկ մյուս կողմից, Ադրբեջանը վարկի շնորհիվ կկապի իրեն Վրաստանին: Ավելին, դրան դեմ չի լինի ոչ Թուրքիան, ոչ էլ, ԱՄՆ-ի գործող վարչակազմը: Այդպիսով, «Բաքվի զսպման» Մոսկվայի խիստ եւ մինչեւ վերջ չհաշվարկված քայլերը նոր խնդիրներ են ստեղծել Հարավային Կովկասում:

Ինչպես ասում են նշան էին բռնել Բաքվի վրա, հարվածեցին Երեւանին: Եւ այդ պատճառով, չպետք է զարմանք առաջացնի, որ Հայաստանը փորձում է իրականացնել Տրանսկասպից գազատարին միանալու ծրագիրը: Եւ չնայած նախագծի կառուցման մեջ Հայաստանի անունը դեռ նշված չէ, «ապահովագրող» աղբյուրներ գտնելու, ռուսական էներգետիկ խնամակալության տակից դուրս գալու հանրապետության ձգտումը խորհրդանշական է: Երեւանում վաղուց արդեն հոգնել են Կրեմլի եւ «Գազպրոմի» «գերին» լինելուց, եւ, ամենայն հավանականությամբ, այնքան էլ պատրաստ չեն կատարել աշխարահքաղաքական հետեւակի դերը` Թբիլիսիի եւ Բաքվի դեմ մտահղացումներում: Ես գտնում եմ, որ այսօր Մոսկվային անհրաժեշտ է լրջորեն վերաիմաստավորել էներգետիկ իմպերիալիզմի իր քաղաքականությունը: Այդ գործիքն այնքան էլ լավ չի աշխատում: Համենայն դեպս, դրա միջոցող չի հաջողվել դեռ ինչ-որ մեկին ծնկի բերել: Սակայն դրա փոխարեն ՌԴ-ին հաջողվել է ներգրավել «ոչ տարածաշրջանային խաղացողների» եւ ուժեղացնել արեւմտամետ շրջադարձը հետխորհդային պետությունների արտաքին քաղաքականության մեջ: